Nasz umysł jest leniwy! Czym są heurystyki poznawcze?

Heurystyki: co to takiego?

Ludzki mózg jest zbudowany z ponad 100 miliardów neuronów, z których każdy może nawiązać 10 tysięcy połączeń. To BILION połączeń neuronalnych. Ulubiona rozrywka mózgu? Chodzenie drogami na skróty…

Nasz umysł, mimo niesłychanej złożoności, uwielbia oszczędność, a jednym z jej przejawów są właśnie heurystyki – to „skróty myślowe”, strategie, które umożliwiają nam szybkie rozwiązywanie problemów i wyciąganie wniosków, pozwalając nam funkcjonować bez ciągłego zastanawiania się nad kolejnym krokiem. Pomagają one naszemu umysłowi szybciej przetwarzać informacje, upraszczają złożone kwestie i przyspieszają podejmowanie decyzji.

Myślenie potrzebuje upraszczania

Do naszego mózgu w każdej sekundzie dociera zawrotna ilość informacji – nieustannie musi on rozstrzygać, które z nich są ważne, a które należy zignorować. Nie jesteśmy w stanie wszystkiego zarejestrować, przemyśleć i zareagować na to, dlatego też stosujemy uproszczone metody myślenia. Używanie heurystyk jest więc dla nas naturalne – problem pojawia się jednak wtedy, gdy prowadzą one do błędnych wniosków i złych decyzji.

„Błędy poznawcze i heurystyki sprawiają, że funkcjonujemy sprawniej i szybciej. Dzięki nim zużywamy mniej zasobów poznawczych na podejmowanie decyzji” – prof. Tomasz Maruszewski, Uniwersytet SWPS

Heurystyki: dobre czy złe?

Wyobraźmy sobie następującą sytuację: jest październikowy poranek, wybieracie się do pracy, za chwilę będziecie wychodzić z domu. Przy drzwiach wahacie się, czy założyć cieńszą czy grubszą kurtkę. Zerkacie na warunki za oknem, przypominacie sobie, jaka jest pora roku i jaka pogoda była wczoraj – ustalacie, że cienka kurtka będzie w porządku, ubieracie się i wychodzicie z domu. Najpewniej nie pomyliliście się i jesteście ubrani odpowiednio. Najprawdopodobniej też cała ta analiza trwała krótką chwilę, a część z niej mogła być nawet tak szybka i przeprowadzona przez wasz umysł w tle, że nie zdaliście sobie z niej sprawy. Tak właśnie działają heurystyki – pomagają nam nawigować w dziesiątkach codziennych decyzji. W założeniu są więc dobre.

Problem pojawia się wówczas, gdy stajemy przed bardziej złożonym problemem – takie decyzje wymagają więcej uwagi, czasu i analizy informacji, jednak nasz umysł nieustannie preferuje ścieżki na skróty. Do czego to prowadzi?

Czym mogą skutkować heurystyki?

Używanie znanych, wydeptanych przez nasz umysł skrótów myślowych może wyprowadzić nas w pole – stosowanie skrótów w myśleniu może bowiem prowadzić do błędów poznawczych, a w efekcie do podjęcia błędnych decyzji. Heurystyki prowadzą do SZYBKICH, a nie OPTYMALNYCH rozwiązań.

Zestaw heurystyk, które mamy w głowie i z których bardzo chętnie korzystamy, to bagaż kulturowy, rodzinny, historyczny i ewolucyjny – to cały zestaw przyzwyczajeń i schematów w myśleniu, które nieustannie utrwalamy, ciągle z nich korzystając. Pomagają nam one działać efektywnie, ale często w błędny sposób.

Przykłady heurystyk poznawczych

Psychologowie wyróżnili długą listę powszechnie używanych skrótów myślowych, a ich badania rozpoczęły się już w 1950 roku. Wśród najczęściej występujących heurystyk znajdują się na przykład:

HEURYSTYKA ZAKOTWICZENIA: polega na odnoszeniu się do pierwszej informacji (kotwicy), którą otrzymaliśmy, nawet jeśli później mamy dostęp do bardziej adekwatnych danych. W praktyce oznacza to, że ludzie często dokonują osądów lub decyzji, opierając się nadmiernie na początkowej wartości liczbowej lub opinii, co może prowadzić do błędnych wniosków. Na przykład przy negocjacjach cena wyjściowa często staje się punktem odniesienia, wokół którego oscylują dalsze ustalenia. Innym przykładem są obniżki cenowe i skreślona „stara cena”, która ma sugerować, że ta nowa jest dużo korzystniejsza – choć tak naprawdę nie wiadomo, jaka była cena przed „obniżką”. Nasz umysł zakotwicza się na pierwszej podanej wartości i na tej podstawie podejmuje decyzje (tu: „ta nowa, niższa cena jest świetna!”).

HEURYSTYKA DOSTĘPNOŚCI: opiera się na łatwości, z jaką przywołujemy pewne przykłady lub informacje z pamięci. Gdy coś jest bardziej dostępne w naszej świadomości, może wydawać się częstsze lub bardziej prawdopodobne, co nie zawsze jest zgodne z rzeczywistością. Na przykład, po obejrzeniu wiadomości o wypadkach lotniczych, ludzie mogą przeceniać ryzyko podróży samolotem, mimo że są one bardzo rzadkie (ale zawsze bardzo głośne i przerażające, a negatywne informacje pamiętamy lepiej).

HEURYSTYKA REPREZENTATYWNOŚCI: odnosi się do tendencyjności w ocenie, jak bardzo coś pasuje do naszej mentalnej reprezentacji pewnej kategorii lub stereotypu. Prowadzi to do błędów w ocenie prawdopodobieństwa, szczególnie gdy ignorujemy statystyki na rzecz subiektywnych cech zgodnych ze stereotypami. Na przykład, zakładamy, że ktoś jest artystą, jeśli nosi ekstrawaganckie ubrania i mieszka w bohemy dzielnicy, mimo że jest to mało prawdopodobne.

HEURYSTYKA AFEKTU: to tendencja do podejmowania decyzji pod wpływem emocji, zwłaszcza przy szybkim wyborze. Nasze odczucia – pozytywne lub negatywne – wpływają na ocenę ryzyka lub korzyści, często bez racjonalnej analizy. Na przykład, jeśli coś wywołuje pozytywne emocje (np. marka, którą lubimy), możemy zignorować potencjalne wady.

HEURYSTYKA NIEDOBORU: opiera się na przekonaniu, że coś, co jest rzadkie lub trudno dostępne, jest bardziej wartościowe. Ten efekt niedoboru sprawia, że ludzie często przypisują wyższą wartość zasobom ograniczonym, co napędza chęć ich posiadania. Przykładem może być wzrost atrakcyjności produktów w limitowanych edycjach, co zachęca do szybszego zakupu.

Skąd bierze się nasza tendencja do skrótów myślowych?

Występowanie heurystyk w myśleniu wyjaśnia ekonomia poznawcza – nasze zasoby poznawcze są ograniczone, a większość informacji rejestrujemy w sposób ekonomiczny: taki, który zapewnia dobre wykorzystanie naszych ograniczonych zasobów, a także daje do nich łatwy i szybki dostęp.

Automatyzmy i skróty w myśleniu to nic innego jak zabiegi oszczędnościowe – nasz umysł dąży do oszczędzania energii właśnie poprzez przez wykorzystanie różnych skrótów i uproszczeń. I choć te mechanizmy pomagają nam na co dzień funkcjonować, to często prowadzą też do nieświadomych błędów w myśleniu i decyzjach. Heurystyki prowadzą do decyzji szybkich, ale nieoptymalnych.

Co począć z heurystykami?

Odpowiedź jest prosta: nic. Heurystyki w myśleniu są naturalną częścią naszego procesu myślowego. Musimy natomiast pamięć o tym, że chociaż heurystyki mogą być przydatnym narzędziem, to często mogą prowadzić do błędnych wniosków i decyzji – zwłaszcza wtedy, gdy stajemy przed bardziej złożonymi zagadnieniami i trudniejszymi problemami. Jak możemy uniknąć takich sytuacji?

ZWOLNIJ: błędy w ocenie są bardziej prawdopodobne wtedy, gdy próbujemy szybko podjąć decyzję lub gdy jesteśmy pod presją. Poświęcenie większej ilości czasu na podjęcie decyzji może pomóc na jaśniejszą i lepszą ocenę sytuacji. Unikaj pośpiechu, a gdy jesteś pod presją czasu, weź kilka głębokich oddechów i odwróć na chwilę uwagę od podejmowanej decyzji – dzięki temu odświeżysz i poszerzysz perspektywę. Pamiętaj, że trening uważności może ci pomóc opanować się i wyciszyć w stresie i presji!

POMYŚL O CELU: automatycznie skupiamy się na tym co jest dla nas najlepsze tu i teraz – co nie musi znaczyć, że będzie to dobre dla nas na dłuższa metę albo dla dalekosiężnego celu i planu. Zatrzymaj się i zadaj sobie pytania: Co chcę osiągnąć? Do czego tak naprawdę dążę? Czy to dla mnie dobre?

ROZPOZNAJ EMOCJE: emocje – zwłaszcza silne i negatywne – niemal zawsze wpływają na szybkie podejmowanie decyzji: często takich, których na spokojnie byśmy nie podjęli. Przyjrzyj się sobie i temu, co czujesz. Czy twoje myślenie i decyzja opiera się na faktach czy na emocjach?

I przede wszystkim pamiętaj: twoje odruchowe i pierwsze decyzje, opinie i wrażenia mogą być błędne lub zakrzywione! Daj sobie szansę i czas do ponownego namysłu.

Źródła:
Cherry, K. What Are Heuristics? Very Well Mind.
Hjeij, M., Vilks, A. A brief history of heuristics: how did research on heuristics evolve? Humanit Soc Sci Commun 10, 64 (2023). https://doi.org/10.1057/s41599-023-01542-z

Zdjęcie okładka: Kinga Howard / Unsplash